• Favorilere Ekle





Mühürlü Hamle

Mühürlü Hamle

Mühürlü hamleyi kim yapacak?
 
Satranç bir televizyon dizisine konu oldu. ‘The Queen’s Gambit / Vezir Gambiti’. Satranç, sinema filmlerinde de çok kez konu olmuştu. Bu kez TV dizisi oldu. Tematik bir dizi gibi düşünülse de yaşama dokunan kesitlere yer verilen bir dönem dizisi. Dizinin başkarakteri satranç oyuncusu Beth Harmon, bir oyunda ‘ajurne‘ yaparak ‘hamlesini mühürlüyordu’. Sosyal medyada ve yakındaki satranççılar sordular hemen. “Nedir bu ajurne ve mühürlü hamle?” Yeni kuşak satranççılar adını dahi duymamışlardı belli ki. Ya da uygulamanın nasıl olacağı yönünde bir bilgileri yoktu.

Bu mesajların ardından yeni yazının konusu kendiliğinden ortaya çıktı doğal olarak. Ayrıntılarıyla ele almayı yeğledim, bir belge olsun istedim. Ajurne uygulamasının her yönüyle tam anlaşılabilmesi için son bölümde yer verdiğim ilişimlerden kuralların da okumayla birlikte ele alınmasını öneriyorum.
 
Yazının sonunda satranççı dostumuz Cem Pekün’den edindiğim ajurne içerikli iki öykücük de bulacaksınız.
 
Geçmişteki satranç yarışmalarında, oyunların bitmesi uzun zaman aldığından, erteleme hemen her turda, hem de birden çok oyunda yaşanan bir durumdu. Oyunun o oturumda, öngörülen sürede tamamlanmaması durumunda, oyuncular bir başka gün yeniden buluşur oyun tamamlanırdı.
 
Önceki kuşak satranççılar bu uygulamayı çok iyi bilirler. Pek çok oyun oynamış, hakemler de çok çekişmeli oyunlar yönetmiştir. Bu uygulamaya ‘Ajurne / Erteleme’ denilir. Dilimizdeki yaygın kullanımının aslı Fransızca ‘Ajourné’ olan sözcüktür.
 
  • Ajurne Zarfı

  • Ajurne zarfı

  • Ajurne zarfı

  • Sekundant 19.yüzyıl

Yarışma programı buna uygun düzenlendirdi. Uygulamaya ilişkin tüm koşullara da yarışma yönergesinde yer verilirdi. Genellikle bir oyunun beş altı saatten daha fazla sürebildiği düşünülürse bu durum doğal olarak oyuncuların aşırı yorulmalarına neden olur. Ajurne uygulaması oyunun bu süreden sonra ertelenmesini, oyuncuların da dinlenerek oyuna devam etmelerini sağlar. Böylece oyunun kalitesi düşmez.

Sekundant
Oyun ertelendikten sonra her iki oyuncu da dinlenir, oyun üzerine düşünür, hatta oyunu çözümleyebilirdi. Çözümlemede, daha sonra hangi hamlelerin gelişeceğine, hangi hamleleri oynayacaklarına yardımcı olacak biri ya da bir ekip bile olabilirdi. Bu kişilere ‘sekundant’ denir. Sekundant, oyunu çözümleyerek ajurne için rakibin zayıf yanlarını bulmak üzere uğraş gösterirdi. Oyuncu yatıp dinlenirken sekundant çalışır oyunu çözümlerdi. Devam oturumu anına kadar bu çalışmaların sürüdüğü de olurdu.
 
Günümüzde yarışmalarda ertelemeleri görmek olanaklı değil. Bu kadar uzun oyunlardan kaçınmak için artık daha hızlı süreler yeğleniyor. Bunda çözümleme yazılımlarının çok gelişmiş olmasının etken olduğunu söylemek de gerekir. Böyle olsa da sekundantlar önemini yitirmemiştir. Bugün de maçtan önce rakibe karşı oyun üzerine hazırlık yaparak işlevlerini sürdürüyorlar.
 
Oyuncuların, çözümleme yazılımı yoluyla önerilen hamleleri geliştirmelerinin ne denli etik bir durum olduğu da ayrıca tartışılabilir. Kimi satranç oyuncuları, ajurne hazırlığı yaptıkları dönemde, uygulamanın satranç oyun sonu gelişimlerine çok katkı koyduğunu söyler. O dönemde kaynak eksikliği olduğu da unutmamak gerekli.
 
“Bugünün işini yarına bırakma!”
 
Yarışmalarda oyunun o oturumda, öngörülen sürede, tamamlanmasını sağlayan yeni bir uygulama getirildi. ‘Giyotin’, sonraki kullanılan adıyla ‘Hızlıoyun Bitiş’ (Quickplay Finishes) kuralları yarışma programını kısaltmaya yönelikti. Böylece ajurne uygulanmaz oldu. ‘Milenyum’ ile de dijital satranç saatlerinin kullanılmaya başlanmasıyla hem ajurne hem de hızlıoyun bitiş kuralları uygulamada yeğlenmedi.
 
Asıl zamana eklenen süreyle yeni tempo uygulaması yarışmalarda öne çıktı. Bu yolla oyunların o oturumda ve öngörülen sürede üstelik de giyotin uygulamasında olduğu gibi hakemin oyunun sonucuna etkisi olmadan tamamlanması sağlandı. FIDE Satranç Kuralları içinde yer alan ajurne kuralları sonraları ana yapıdan çıkarıldı. ‘Yönergeler I’ başlığı altında yer verildi.
 
Ajurne uygulamasına sabit süreli tempo uygulanan yarışmalarda yer verilir. Bir örnekle sistemi anlatmak olanaklı: Yarışma yönergesinde oyun süresi; 40 hamle için 2 saat, oyunun tamamlanmaması durumunda 20 hamle için 1 saat ajurne zamanı olarak tanımlanıyor. Ajurne, oyunun bitmemesi durumunda 1 saat için 20 hamle olarak oyun bitene kadar devam edecektir. (Örnekte belirtilen sürelerin yönergeyle belirlenebilecek değişken değerler olduğu unutulmamalıdır.)

Uygulama
Asıl düşünme süresi olarak belirlenen sürede öngörülen sayıda hamleyi tamamlayamayan oyuncu oyunu kaybedecektir. FIDE Satranç Kuralları madde 6.9 bu durumu anlatır. Bu hamle sınırı geçilmişse, oyuna sonraki zaman diliminde devam edilecektir. 

"Mühürlü hamleyi
kim yapacak?"










Hakem için ertelemeye ilişkin görevler başlayacaktır. Bu zaman dilimlerinde FIDE Satranç Kuralları madde 6.4 ve 6.9 dikkatle izlenecektir. İşlemlerin adım sıralaması hakemin formasyonu yönünden öne çıkacaktır.

O tur için önceden belirlenen oturum süresiyle devam oturumunun başlama ve bitiş zamanları hakemin saatine göre ‘duvar saati’ ile kontrol edilir.

"Hakem ajurne zarfını hamle sırasındaki oyuncuya veriyor"







Erteleme zamanı
Hakem
;
  • Oturum için öngörülen süre sonunda (örneğimize göre 4 saatin sonunda), oyuncuların 40 hamleyi tamamlamış olmaları koşuluna dikkat eder.
  • Hamle sırasında olan oyuncuya ‘mühürlü hamlesini’ yapması için ‘ajurne zarfını’ verir.
  • Ajurne zarfını alan oyuncunun mühürlü hamlesini kendi notasyon kağıdına yazarak, rakibinin notasyon kağıdıyla birlikte ajurne zarfına koymasını denetler. (Bu işlem oyuncunun yükümlülüğündedir.)
  • Zarfın üzerindeki bilgilerin yazılarak tamamlanmasını sağlar.
  • Oyuncuları yarışma yönergesiyle belirlenmiş ‘devam oturumu’ gününe davet eder.
  • Ajurne zarfının güvenliğini ve gizliliğini sağlar.


"Gizli hamle hazırlanıyor"










Ajurne zarfı oyuncuya verildiği andan itibaren yapılacak hamle artık ajurne hamlesi niteliğinde olacaktır. Bu hamle ‘mühürlü hamle / gizli hamle’ olarak tanımlanır. Oyuncu gizli hamlesini yazdıktan sonra satranç saatini durduracaktır. Satranç saatinin durdurulması oyuncunun yükümlülüğündedir.
 
Ajurne zarfının üzerindeki bilgilerin tamamlanması işi oyuncular veya hakem tarafından yerine getirilebilecektir.
  
Ajurne uygulamasının temel kuralları böyle olmakla birlikte, uygulama daha detaylı kurallara sahiptir.
 
Satranç saatinin durdurulmasının da gizli hamleyi yapan oyuncunun yükümlülüğüne bırakılması, bunun yine başka bir kurala dayalı olmasından kaynaklıdır. Oyuncu gizli hamleyi zarfa koyup hakeme teslim etse de Ajurne Kuralları madde 1.1’e göre satranç saatini durduruncaya kadar hamlesini yeniden düzenleyebilecektir.
 
Ajurne Kuralları madde 1.2’ye göre, hamlede olan oyuncu, 40. hamleyi tamamladıktan sonra, oturum için öngörülen süre dolmadan da hakemden erteleme isteyebilecektir. Bu durumda oyuncu gizli hamlesini öngörülen sürenin sonunda yapıyormuş gibi kabul edilir. Ancak oyuncu o oturumda kullanabileceği kalan süresini kaybeder.
 
Gizli hamleyi yapan oyuncunun, hem kendisinin hem de rakibin notasyon kağıtlarını ajurne zarfına koyma yükümlülüğü, oyuncu için önemle dikkat etmesi gereken bir durumdur. Örneğin ajurne zarfı açıldığında gizli hamlenin yazıldığı notasyon kağıdının zarftan çıkmaması durumunda, gerekli özeni göstermediğinden ve gizli hamlenin belirsiz-ne olduğu bilinemediğinden Ajurne Kuralları madde 8’e göre oyuncu o oyunu kaybedecektir. Hakemin de bu işlemde sorumluluğu vardır. Uygulama adımlarının doğru ve eksiksiz atıldığını hakem kontrol etmelidir.
  
Gizli hamleyi yapan oyuncunun rakibi, Ajurne Kuralları madde 4 uyarınca, beraberlik önerebilir. Gizli hamleyi yapan oyuncu bu öneriyi kabul ederse, FIDE Satranç Kuralları madde 5.2.3’e göre, oyun derhal beraberlikle sonuçlanır. Artık ajurne zarfının, gizli hamlenin bir kıymeti kalmamıştır. Bu kadar da değil. Beraberlik önerisini alan oyuncunun, devam oturumuna başlamadan önce de bu öneriyi kabul edebileceğini kuralın dilinden biliyoruz. 
 
Yarışma programı düzenlenirken; devam oturumu için tur gününü izleyen sonraki gün seçilebileceği gibi ertelemelerin topluca oynanacağı ayrı devam oturumu günleri de belirlenebilir. Her durumda, gerekiyorsa, yeni eşlendirmenin yapılabilmesi için başhakem ertelenen oyunlarla ilgili olarak gerekli önlemleri alır.
 
Ertelenmiş olan tüm oyunlar son tur oynanmadan önce sonuçlanmış olmalıdır. Aynı günde hem ertelenmiş oyunlar hem de programda belirtilen yeni tur da oynanacaksa, FIDE’nin belirlediği bir günde oynanabilecek en fazla oyun süresinin aşılmamasına dikkat edilmesi gerekir.
 
Devam oturumu
Hakem;
  • Belirlenen devam oturumu gününde, masaları erteleme öncesindeki konuma göre hazırlar.
  • Yarışma yönergesiyle belirlenen, erteleme için öngörülen süreyi de (örneğimize göre 1 saat 20 hamle) erteleme öncesindeki sürelere ekleyerek satranç saatini de ayarlar.
  • Gizli hamleye yanıt verecek oyuncu masadaysa ajurne zarfını açar, gizli hamleyi tahtada gösterir.
  • Bu hamleye yanıt verecek oyuncunun saatini çalıştırır.
  • Gizli hamleye yanıt verecek oyuncu masada değilse ajurne zarfını açmaz, bu oyuncunun saatini çalıştırır.

"Hakem 'gizli hamleyi' tahtada gösteriyor"









Oyunun ertelenmesi sırasında masa başında oluşan durumlar bunlarla sınırlı değildir.
 
Ajurne Kuralları madde 9.2’nin dikkatle okunması durumunda kafa karışıklığı oluşturmayacağını söylemek gerekir. Gizli hamleye yanıt verecek oyuncu satranç tahtası başında değilse, saati çalıştırılırken, oyuncu satranç tahtası başına geldiğinde satranç saatini durdurabilecektir. Satranç tahtası başına geldiği andan başlayarak, hakemin ajurne zarfını getirerek gizli hamleyi tahtada göstereceği ana kadar geçecek süreyi kaybetmemesi için bu yolu seçebileceği, maddenin diliyle oyuncuya verilen bir hak olarak görülmelidir. Oyuncu satranç tahtası başına gelinceye kadar geçen süredeki zamanını kaybetmiştir. Hakem gizli hamleyi tahtada gösterdikten sonra oyuncunun saatini yeniden çalıştıracaktır. 
 
Temmuz 2009’da yürürlüğe giren kurallarda önemli bir değişiklik yapılmıştı. Bu tarihe kadar, oyuncular, oyunun başlangıç saatine göre 1 saat geç kalabiliyorlardı. Bu önemli değişiklikle geç kalma, hükmen yenik sayılma süresi artık tanınmayacaktı. Ya da bu süre yarışma yönergesiyle belirlenebilecekti.
 
Ajurne uygulamasında devam oturumu için de oyuncuların 1 saat geç kalma süreleri vardı. Bu kural gizli hamleyi yapan oyuncu için de geçerliydi. Ajurne Kuralları madde 10’a göre, bu durum, yarışma yönergesiyle belirlenecek süreden fazla geç kalan oyuncu o oyunu kaybedecektir. Bununla birlikte, gizli hamlenin mat veya pat konumunu oluşturacak bir hamle olması durumunda bu sonuçların geçerli olacağı unutulmamalıdır.
 
Ajurne Kuralları madde 13, devam oturumunda satranç saatinin kurulumunun doğru yapılıp yapılmadığını denetlemenin oyuncuların da sorumluluğunda olduğunu söyler. Erteleme oyunu başladıktan sonra bu yönde yapılacak başvuruyu hakem değerlendirmeyebilir.
 
Oyun sabit süreli oynandığı için uygulamada hakemlere biraz daha fazla iş düşer. Buna bağlı olarak daha dikkatli ve yüksek duyarlıkta davranış beklenir. FIDE Satranç Kuralları madde 8.5’in tüm gereklerinin hakem tarafından yerine getirileceği de dikkatten kaçmamalıdır.
 
Ajurneye karar verme ve satranç saatinin ayarlanması
 
Uygulama örneği
Örnek, 40 hamle için 2 saat, oyunun tamamlanmaması durumunda 20 hamle için 1 saat ajurne zamanı olarak tanımlanan bir yarışmadan oluşturuldu. Buna göre o oturum için öngörülen süre 4 saat olarak belirlenirken, FIDE Satranç Kuralları madde 6.9’a göre, ilk zaman kontrolü 40. hamlede, sonraki zaman kontrolü de 60. hamlede yapılacak.  
 
Hakem saatine göre o tur için belirlenen oturum süresi olan 4 saatin sonunda oyundaki veriler şöyle saptandı:
Beyaz taşlarla oynayan oyuncu
Kullanılan süre: 2 saat 57 dakika  Hamle sayısı: 55
Siyah taşlarla oynayan oyuncu
Kullanılan süre: 1 saat 3 dakika    Hamle sayısı: 55
 
Beyaz taşlarla oynayan oyuncu asıl düşünme süresi olan 2 saatlik süresini kullandığı gibi ajurne zamanından da 57 dakikasını kullanmış olduğu görülüyor. Siyah taşlarla oynayan oyuncu da henüz asıl düşünme süresini dahi tamamlamamıştır.
 
Bu durumda hakem hamle sırasında olan beyaz taşlarla oynayan oyuncuya, gizli hamlesini yapması için ajurne zarfını verir. Oyuncunun ikinci zaman kontrolü için 3 dakika zamanının olmasının yanında bu süreyi geçirebilmek için de 5 hamle daha yapması gerekecektir.
 
Oyuncu hiç zaman kaybetmeden hamlesini tahtada oynayarak satranç saatini durdurur. Kurala göre gizli hamleyi yazarak zarfa koyup, zarfı kapatıp teslim edinceye kadar satranç saatini durduramayacaktır. Bu zamanı kaybetmemek için Ajurne Kuralları madde 1.1’e göre, tahtada oynanan bu hamle gizli hamle olarak değerlendirilecektir. Oyuncu bu hamleyi notasyon kağıdına gizli hamle olarak yazar.
 
Analog satranç saatlerinde, son zaman kontrolünde akrep ve yelkovanın düz bir çizgi sağlayacak biçimde zaman ayarının yapılması doğru yöntemdir. Bayrak düştüğünde akrep ve yelkovanın yapısında bir kayma olup olmadığı bu yöntemle görmek olanaklıdır.
 
Devam oturum gününde hakem satranç saatinin kurulumunu şöyle yapacaktır:
Beyaz taşlarla oynayan oyuncunun saati: 5.57 (kalan süresi 3 dakika).
Siyah taşlarla oynayan oyuncunun saati: 4.03 (kalan süresi 1 saat 57 dakika). Oyuncunun saatine asıl düşünme süresinden artırdığı 57 dakikaya ajurne için tanınan 1 saatlik süre de eklenmiş oldu. 
Beyaz taşlarla oynayan oyuncu için 3 dakika sonunda, siyah taşlarla oynayan oyuncu için de 1 saat 57 dakika sonunda, 2. zaman kontrolünde, 60. hamlenin tamamlanmış olması satranç kuralları madde 6.9’a göre denetlenecektir.
 
5 Aralık 2020
 
IA&IO Tahsin AKTAR

 
İlgili Kaynak
FIDE Satranç Kuralları (Madde Açıklamalı)
Yönergeler I Ertelenen Oyunlar Yönergesi

Satranççı dostumuz Cem Pekün’den edindiğim iki öykücük
 
Eski Dünya Şampiyonu Tal’in kendi anlatımıyla

Benim için 1962 Varna Satranç Olimpiyatının en unutulmaz olayı Amerika-Rusya karşılaşmasında Botvinnik-Fischer oyununun kaldığı yerden devamı olan erteleme oyunu oldu. Olimpiyat şampiyonu takım belli olmuştu. Bulgaristan’ın her yerinden satranç meraklıları bu oyunu izlemek için gelmişti.

Herkes, Fisher’in verdiği son mülakatta “Aramızda bir maç olursa Botvinnik’i yenerim.” sözlerini hatırlıyordu. O yüzden bu erteleme oyunu büyük ilgi çekiyordu. Benim Amerikalı D. Byrne ile olan oyunum da ajurne olmuştu. Ama ben dahil kimse bu oyuna fazla ilgi göstermedi.

Botvinnik-Fischer oyunu, Fischer’in avantajı lehine ajurne olmuştu. O gece otelde Boleslavsky, Spassky ve ben odamızda Botvinnik’in ajurne durumunu satranç tahtasında dizip analiz etmeye başladık. Antrenörümüz Boleslavsky’nin önerisi üzerine Amerikan takımından Donald ve Robert Byrne’ün odasına inerek, beraberlik teklifimizi ilettiğim zaman, onların da masa üzerinde aynı pozisyonu analiz ettiklerini gördüm. Teklifimizi kabul etmediler.

Analiz bütün gece devam etti. Biz gençler, üçümüz beraber, analiz yapıyorduk. Yukarı katta ise Botvinnik, Geller, Keres ve Furman analiz masasının başındaydılar. Arada bir ben veya Spassky yukarı çıkarak durum değerlendirmesi yapıyorduk.

Sabah beşe doğru Geller’in fantastik kale oyun sonunda iki izole piyonla iki birleşik piyona karşı savaşma fikri tam olarak hesaplanmıştı. Hepimiz Botvinnik’in hatırı sayılır ölçüde beraberlik şansı olduğuna inanıyorduk. Artık uyumak üzere kendi odalarımıza gitmek üzereyken Botvinnik bizlere “Eğer size soran olursa, lütfen onlara durumumun ümitsiz olduğunu söyleyin.” dedi.

Geç uyandık, kahvaltı salonuna indiğimizde Amerikalıları da orada bulduk. Uykulu görünüyorlardı ama yüzlerinde tatminkâr bir ifade vardı. Fischer’in pozisyonunun kazanç olduğuna inanıyorlardı.

Kalabalık turnuva salonuna girdiğimiz zaman şu tabloyu gördük: Botvinnik sakin şekilde sahnede aşağı yukarı yürüyordu. Fischer’in başı iki elinin arasında düşünüyordu ve tahtada teorik berabere pozisyonu oluşmuştu. 

Cem PEKÜN kendi anısını anlatıyor

Maalesef tam yılını anımsayamadığım, 1960’lı yıllarda Sofya’da düzenlenen bir Balkan Şampiyonası. Romanya ve Bulgaristan birincilik için çekişiyor. Son turda biz [Türkiye] Romanya ile oynuyoruz. Rahmetli Cavit Uzman hariç hepimizin oyunu bitti.

Cavit Uzman-GM Georgio oyunu ajurne oldu. Cavit Bey’in durumu kazanç gibi görünüyordu. Oyun ajurne olur olmaz Bulgarlar Cavit Bey’i kapıp, kendi otel odalarına götürdüler. Çünkü Cavit Bey’in oyunu kazanç olursa, Bulgarlar ‘Balkan Şampiyonu’ oluyordu. Gece geç saatlere kadar durumu analiz ettiler, kazanç yolunu Cavit Bey’e anlattılar.

Biz gençler aşağıda yıldırım oynuyorduk. Daha sonra biz de aramızda Cavit Bey’in durumunu analiz ettik. Gerçekten durum kazanç gibi görünüyordu ama birkaç tuzak hamle vardı. Gece geç saatte Cavit Bey aşağı salona, yanımıza indi. Ona “Durumda tuzaklar var, dikkatli olman gerek!” dediğimizde “Pozisyon kazanç, merak etmeyin. Bulgarlar bütün devam yollarını kağıda yazıp bana verdiler.” dedi. Gerçekten de elinde kağıtlar vardı. Ama Cavit Bey yorulmuştu, zaten yaşlıydı da. “Yatmaya çıkıyorum.” diyerek odasına çıktı.

Sabah, maalesef ki, Cavit Bey akşam bizim gördüğümüz tuzaklardan birine düştü ve partiyi kaybetti. Bulgarlar buna çok kızmışlardı. Çünkü Romanya birinci olmuştu. 


 

Yorumlar - Yorum Yaz